KAYAÇLAR(TAŞLAR)

Dünyanın iç yapısına bakıldığında en dışta yerkabuğu, onun altında sıvı haldeki manto ve onun altında da çekirdek kısımlarının olduğu görülür.Daha açıkça söylemek gerekirse;bir soğanı dünya olarak kabul edersek,soğanın dışı yerkabuğu,onun altındaki katman manto,onun altındaki kabuk ise çekirdeği oluşturmaktadır.Bu katmanlardan her birine geosfer denmektedir.

Nasıl atomların birleşmesiyle hücre,hücrelerin birleşmesi ile de organizma(canlı) oluşuyorsa ;elementlerin birleşmesi ile mineral,minerallerin birleşmesi ile de yerkabuğunu(Litosfer) oluşturan kayaçlar oluşur.Yani;

* Atom---------Hücre----Organizma(canlı)

* Element-----Mineral---Kayaç(taş)

Elementlere örnek:Altın,gümüş,fosfor,Uranyum,toryum……..gibi.

Minerallere örnek:Bor mineralleri,silikatlar,talk…….gibi.

Kayaçlara örnek:Taşkömürü, granit,traverten, kalker………gibi.

• En dirençsiz(Yumuşak)mineral talk,en sert mineral elmastır.

• Taşlar; yakacak temininde,süs eşyası yapımında ,av aleti yapımında,kap-kaçak yapımı gibi alanlarda kullanılmışlardır.

• Taşlar oluşumlarına göre üç ana gruba ayrılırlar:

1)Püskürük(Katılaşım-volkanik-magmatik)Kayaçlar

2)Tortul (Sedimanter) kayaçlar

3)Başkalaşım (metamorfik) kayaçlar

Şimdi bunların oluşumunu teker teker inceleyelim:

1)PÜSKÜRÜK(KATILAŞIM-VOLKANİK-MAGMATİK)KAYAÇLAR

Yerkabuğunun oluşması ve kalınlaşmasında en büyük katkı volkanik olaylarla gerçekleştiğinden organik kayaçlar hariç tüm kayaçların kökeni volkaniktir.volkanik kayaçlar sıcak ve sıvı olan magmadan kaynaklanan lavların soğumasıyla oluşur.Yeryüzüne kadar çıkıp soğuyanlarına dış püskürük , yerkabuğunun belirli derinliklerinde soğuyanlarına ise iç püskürük kayaçlar denir.

• Şu halde volkanik kayaçlar oluşumuna göre iki türe ayrılır:

a)İç püskürük kayaçlar(Derinlik kayaçları)

b)Dış püskürük kayaçlar(Yüzey kayaçları)

a)İç püskürük kayaçlar(derinlik kayaçları):Volkanik kayalar,genel olarak sıcak bir hamur içersinde(mağma) çeşitli minerallerin kristalleşmesi şeklinde oluştuklarından,kristalli bir görünüm arzederler.İç püskürük kayaçlar yerkabuğu içersinde yavaş yavaş soğuduğundan bu kristaller daha iridir.Bundan dolayı da bu kayalar sağlam ve dayanıklı olurlar.

• Bu kayaların başlıcaları;Granit,siyanit,gabro ve pirit’tir.

b)Dış püskürük kayaçlar(Yüzey kayaçları):Magmadan hareket eden lavların yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşan kayaçlardır.Yüzeyde soğuma daha çabuk gerçekleştiğinden bu kayalar yarı kristalli,yarı camsı(kristalsiz) bir haldedir.Kristaller ise soğuma çabuk gerçekleştiğinden dolayı iç püskürük taşlara oranla daha küçüktürler.

• Dış püskürük taşların başlıcaları;Bazalt,Andezit,Süngertaşı Volkan tüfü ve Obsidyen’dir.

2)TORTUL (SEDİMANTER) KAYAÇLAR

Tabiattaki mevcut kayaların fiziksel(sıcaklık etkisiyle) ve kimyasal (su ve sıcaklık) yolla ayrışma(çözülme) ve ufalanmaya uğramasıyla oluşan çeşitli boyuttaki malzemenin (kil, kum,mil,,çakıl…..vs)ve eriyik (çözünmüş) halde bulunan maddelerin dış kuvvetlerce(akarsular,rüzgarlar,buzullar,dalgalar….vs) taşınıp,yeryüzünün çukur sahaları (Jeosenklinal) olan birikme ortamlarında tortulanmasıyla oluşurlar.Genellikle denizler,göller,akarsu boyları,çöller ve kara içlerindeki çukur ortamlar tortulanma alanlarıdır.

• Birikme ortamında genellikle düzenli bir çökelme meydana geldiği için tortul kayalar tabakalı bir yapı gösterirler.

• Tortul kayaların içinde fosillere(eski canlı ve bitki kalıntısı) çok rastlanmaktadır.Bu bakımdan tortul taşlar dünyanın geçirdiği değişimi ve iklim şartlarındaki değişimi göstermeleri açısından da önemlidir.(Mesela bir kaya yapısında mercan fosillerine rastlandığında , mercanın yaşadığı ortamda ve zamanda ;sıcaklığın fazla,suyun tuzlu ve temiz olduğu kanaatine varılır.Çünkü mercanlar sıcak ve berrak sularda ve sığ (derin olmayan) ortamlarda yani kıyıya yakın yerlerde yaşamaktadırlar.)Örneğin İçAnadolu(Orta Anadolu)Bölgesi’nde,dağların yüksek kısımlarında midye fosillerine rastlanmaktadır.Bu durum bize Orta Anadolu’nun geçmişte deniz halinde olduğunu kanıtlamaktadır .

Yandaki şekilde; önce derin deniz tabanlarında malzemenin birikmesi daha sonra ise biriken malzemenin basınçlara uğrayarak kıvrılmasıyla tortul tabakalardan oluşmuş bir toprak kesiti gösterilmektedir.

• Tortul kayalar kimyasal özelliklerine ve oluşumlarına göre üç gruba ayrılırlar:

a)Kimyasal tortul taşlar b)Organik tortul taşlar c)Kırıntılı(Fiziksel-Mekanik) tortul taşlar

a)Kimyasal tortul taşlar: Deniz,göl ve yeraltı sularında erimiş halde bulunan ve suyun bünyesinde taşınan maddelerin belirli şartlar altında birikmesiyle meydana gelen kayalardır.Kimyasal tortulların başlıcaları;Kalker (kireçtaşı),Jips (Alçıtaşı) , Kayatuzu , Traverten ,dolomit,sarkıt ve dikit’tir.

b)Organik tortul taşlar: Canlı kalıntılarının üst üste yığılmasıyla meydana gelen kayalardır.Tabiatta en az bulunan kaya türüdür.Başlıca organik tortul kayaçlar;Mercan kalkerleri , taşkömürü , linyit , turba , antrasit , asfalt,tebeşir ve bitum’dur.Bunlardan mercan kalkerleri genellikle hayvan kalıntılarından,diğerleri bitki kalıntılarından oluşmuştur.

c)Kırıntılı(Fiziksel-Mekanik)Tortul taşlar:Tabiattaki mevcut kayalardan dış kuvvetler(Akarsular,Rüzgarlar,Buzullar,Dalgalar) vasıtasıyla koparılan dağınık haldeki maddelerin (kum,çakıl.kil,mil)bir çimento maddesiyle kaynaşması sonucunda oluşurlar.

• Genellikle akarsu yatakları,deltalar(Kıyı ovaları) ,taşkın ovaları,dağ etekleri,deniz ve göl kenarları ile sığ yerlerde bu kayalara rastlanmaktadır.

• Bu kayaçların başlıcalar şunlardır; Kiltaşı ,Marn ,Kumtaşı(Gre) , Konglo-mera,Breş

3)METAMORFİK(BAŞKALAŞIM) KAYAÇLAR

Tabiatta bulunan püskürük, tortul ve bir başka metamorfik kayanın yüksek sıcaklık ve basınç altında yapı ve şekil değiştirmelerinden oluşurlar.

Metamorfik kayalar şu sebeplerle oluşurlar:

• Mağmanın daha önce var olan kayaçlar arasına sokularak sıcaklığı artırması

• Kayaların üzerindeki basıncın artması.Mesela mevcut kayalar üzerine gelen yeni tortullar basıncın artmasına sebep olur.

• Tektonik hareketlerle (yerkabuğu hareketleri) meydana gelen dağ oluşum kuşaklarında büyük basınçla beraber sıcaklığın etkisi altında mevcut kayalar ezilir ve kırılır.Böylelikle başka kayaç türleri oluşur.

• Başkalaşım kayaçlarının başlıcaları şunlardır: Mermer , Gnays, Kuvarsit,Fillad,Şist(Mikaşist),Elmas

NOT:

• Kalkerin başkalaşmasıyla mermer oluşur.

• Taşkömürünün başkalaşmasıyla elmas ‘’

• Granitin başkalaşmasıyla gnays ‘’

• Kumtaşı(gre)nın başkalaşmasıyla Kuvarsit ‘’

• Kilin başkalaşmasıyla Şist(Mikaşist)oluşur

NOT: Tüm kayaların kökeni volkaniktir.Diğer kayaçların hepsi volkanik kayaların değişim geçirmiş halidir.