İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

Başlangıcı bilinmeyen bu dönem, II. yüzyıla ka­dar sürmüştür. Bu dönemdeki Türkler göçebe bir yaşam biçimi­ne sahipti. Toplumsal ve ekonomik farklılaşmalar henüz ortaya çıkmamıştı. Bu ortaklaşmacı yaşam biçiminin yansımalarını sanat ürünlerini de görürüz. Türkler önceleri Şamanizm dininin etkisinde kalmakla birlikte sonraları, Maniheizm ve Budizm dinlerinin etkisinde kalmışlardır.Bu dönemde savaş, göç gibi toplumsal olayların yanında “şölen” adı verilen av törenleri, “yuğ” adı verilen cenaze törenleri sanat ürünlerine kaynaklık etmiştir.Göçebe yaşam biçimi ve sık sık din değiştirme, hem yerleşik kültürün oluşmasını engellemiş, hem de edebiyat ve sanat ürünlerinin günümüze ulaşmamasına neden olmuştur. Bu dönem sözlü ve yazılı Türk edebiyatı olarak ikiye ayrılır:

Sözlü Türk Edebiyatı ve Özellikleri

1. Şiirler, kopuz adı verilen saz eşliğinde; ozan, kam, baksı adı verilen şairlerce söylenmiştir.

2. Şiirler, din törenlerinden doğmakla birlikte dindışı eğlence ve törenlerde gelişmiştir.

3. Şiirlerde dil, yabancı etkilerden uzaktır. Yalın bir dil kullanılmıştır.

4. Şiirlerde hece ölçüsü kullanılmıştır. Nazım birimi dörtlüktür. Genellikle yarım uyak kullanılmıştır. Uyak düzeni ( abab / cccb / dddb) biçimindedir.

5. Bu dönemin başlıca ürünleri destan, koşuk, sav ve sagudur. ( Bu konuda Türk edebiyatında nazım biçimleri ve türleri konusunda geniş bilgi verilecektir)

6. Koşuklarda aşk ve doğa, destanlarda kahramanlık.sagularda ölüm korkusu işlenmiştir.

Yazılı Türk Edebiyatı Özellikleri:

Bu dönem 8. yüzyılda başlayıp 10. yüzyıla kadar sürer. Türk edebiyatına ait en eski yazılı belge, Yenisey Kırgızları tarafından Göktürk alfabesiyle yazılan Yenisey Yazıtları’dır. Ancak bunlar okunamamışlardır. Yazılı belge olmaktan Öte edebi bir değerleri yoktur. Asıl önemli belgeler 8. Yüzyılda yazılan Göktürk Yazıtları‘dır. Orhun Irmağı yöresinde bulundukların­dan bunlara Orhun Yazıtları da denir.

Yazılı Türk Edebiyatı Özellikleri:

1. Göktürk Abideleri, Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı belgeleridir. Yazıtlardaki olgun anlatım özelliğinden, önceden de var olup ele geçmeyen ürünlerin de olabileceği düşünülmektedir.

2. Dönemin ürünlerinde hem dinsel hem de din­dışı etkiler görülür.

3. Bu yazıtlar kullanılan ilk Türk alfabesini gü­nümüze ulaştırmıştır.

4. Yazıtlar Türk dili ve edebiyat tarihinin dışında, tarih, sosyoloji, etnografya için de değer taşır.

5. Yazıtlarda hem halk diliyle ( Tonyukuk abidesi) hem de sanatlı bir söylev diliyle ( Bilge Kağan Abidesi ve Kültigin Abidesi) anlatım görülür.

6. Yazılı edebiyat döneminde Göktürkçe Kuzey Lehçesi ve Uygurca (Güney Lehçesi) kullanılmıştır.

7. Yazıtlarda, ses tekrarına dayalı (aliterasyonlu) bir anlatım vardır. (Söz sanatlarından yararlanılmıştır.)

8. Orhun Abideleri‘nde, ulusal birliğin önemi, ulusal benli­ğin korunması gerektiği vurgulanmaktadır.

9. Bazı atasözleri ve destanlarımız bu dönemde yazıya geçirilmiştir.

Göktürk (Orhun) Yazıtları

18.yüzyılın ortalarında İsviçreli bir subay olan Srahlenberg tarafından bulunan Göktürk Yazıtları (Orhun Kitabeleri), 1893′te de Danimarkalı Türkolog Thomsen tarafın­dan okunarak dünya edebiyatına kazandırılmıştır. Orhun Yazıtları‘nın konusu Göktürk tarihidir. Dağınık durumdaki Türklerin devlet kurmaları, son­radan güçsüzleşerek bağımsızlıklarını yitirmeleri, Çinlilerin egemenliğine girmeleri, tekrar güçlenmele­ri ve bunların nedenleri yazıtların ana konularıdır. Yazıtlar gelecek kuşaklara etkili bir sesleniş niteli­ğindeki Öğütleri anlatır. Göktürk Kitabeleri, dikili üç büyük taştan oluş­maktadır:

Tonyukuk Anıtı ( 720 )

Yazarı Vezir Tonyukuk‘tur. Tonyukuk Yazıtındaki dil ve anlatım yalındır. Bilge Tonyukuk, Çinlilerle yapılan savaşları anı üslubuyla anlatmıştır. Tonyukuk Anıtı‘nda Göktürklerin Bilge Kağan dönemindeki toplumsal durumlarını da göre­biliriz.

Kültigin Anıtı (732 )

Yazarı Yoluğ Tigin’dir. Bilge Kağan savaşta ölen kardeşi Kültigin adına diktirmiştir. Kültigin Anıtı , anı-söylev karışımıdır. Anlatım sanatıdır.

Bilge Kağan Anıtı ( 735 )

Bilge Kağan Anıtı’nın yazarı Yoluğ Tigin’dir. Bu anıtta Bilge Kağan konuşturulmaktadır. Kitabede öğüt havası vardır. Bu anıt Bilge Kağan’nın 734′te ölümünden sonra oğlu tarafından Bilge Kağan adına dikilmiştir. Bu kitabe hem parçalanmış hem de devrilmiştir. Bu yüzden fazlasıyla tahrip olmuştur.